Etimología de ajar y del ajo perdido, y su relación con alear y lío
Resumen
En este artículo se descubre la etimología del verbo español ajar (allēuare), y se vincula a él, formal y semánticamente, un sustantivo ajo diferente, por su origen y significado, del nombre homógrafo y homófono que designa el vegetal usado frecuentemente como ingrediente culinario. Se revisan otras interpretaciones diferentes de ajar propuestas anteriormente. En relación con esta etimología, se analizan y explican los distintos usos y acepciones en español del término ajo derivado de ajar, revelando entonces su conexión con la palabra lío. La diferenciación formal y semántica de ambos ajos permite aclarar la confusión que durante siglos ha motivado que el significado del sustantivo procedente de ajar haya sido interpretado en diferentes obras lexicográficas como una mera acepción derivada de la del ajo que designa el vegetal. Se desvela además que allēuare es también el étimo del cultismo alear.
Citas
ALARCOS LLORACH, E. (1992): «La lengua de las obras de Berceo», I. URÍA (coord.), Gonzalo de Berceo, Obra completa, Espasa-Calpe, Madrid.
ALTAMIRANDA, D. (1995): P. Calderón de la Barca, Basta callar. Según el texto crítico Res. 91 (Biblioteca Nacional de Madrid), Reichenberger, Kassel.
ALTAMIRAS, J. (1758): Nuevo arte de cocina, Juan de Bezàres, Barcelona (17451).
ALVAR, C. (1987-1988): Historia de Lanzarote del Lago, 7 vols., Alianza, Madrid.
ANDRÉ, J. (1949): Étude sur les termes de couleur dans la langue latine, Klincksieck, Paris.
ANDRÉ, J. (2002): Apicius. L’art culinaire, Les Belles Lettres, Paris (2ª ed.).
ANÓNIMO (1646): La vida i hechos de Estevanillo Gonzalez, hombre de buen humor, compuesto por el mesmo, Viuda de Juan Cnobbart, Amberes.
ARBESÚ FERNÁNDEZ, D. (2011a): La fazienda de Ultramar. http://www.lafaziendadeultramar.com[08/07/2024].
ARBESÚ FERNÁNDEZ, D. (2011b): Electronic Texts and Concordances of La Fazienda de Ultramar, en BDTEA: Textos bíblicos españoles. https://www.hispanicseminary.org/.
ARIAS ABELLÁN, C. (1994): Estructura semántica de los adjetivos de color en los tratadistas latinos de agricultura y parte de la enciclopedia de Plinio, Universidad, Sevilla.
ARIAS DÁVILA PUERTOCARRERO, J. (1590): Discurso para estar a la Gineta con gracia y hermosura, Pedro Madrigal, Madrid.
ARIZA VIGUERA, M. (1989): Manual de Fonología Histórica del español, Síntesis, Madrid.
ARMENDÁRIZ SANZ, J. L. (20192): Gastronomía y nutrición, Paraninfo, Madrid.
AtLiTeG = Atlante della Lingua e deiTesti della Cultura Gastronomica Italiana dall’Età Medievale all’Unità, Università per Stranieri di Siena, di Salerno, di Cagliari, di Napoli “Federico II”, 2019-2024. https://vocabolario.atliteg.org/ [03/08/2024].
AYALA MANRIQUE, J. F. DE (1693): Tesoro de la Lengua Castellana en que se añaden muchos Vocablos, Etimologías, y Advertencias, sobre el que escrivio el Doctíssimo Don Sebastian de Covarrubias, ms. Madrid, BN, 1324. https://www.cervantesvirtual.com/buscador/?q=ayala+manrique[23/01/2025].
AYLLÓN, J. R. (2000): «Campos de Montiel: La larga proyección de los humedales», La voz de Albacete 184 (02/07/2000): 37-40. https://ceclmdigital.uclm.es/viewer.vm?id=0002627170&page=37&search=la%20voz%20de%20albacete%20campos%20de%20montiel〈=es&view=prensa [01/09/2024].
AYUNTAMIENTO DE CASTELLAR (Jaén). Gastronomía. https://admin.dipujaen.es/municipios/Castellar/elmunicipio/gastronomia.html [01/09/2024].
BAJO PÉREZ, E. - MAÍLLO SALGADO, F. (2005): Diego de Guadix. Recopilación de algunos nombres arábigos que los árabes pusieron a algunas ciudades y a otras muchas cosas, Ediciones Trea, Gijón.
BARRIERAS, M. - RIERA, A. - SANTANACH, J. - FUNDACIÓ ALÍCIA (2017): Llibre de totes maneres de potatges, Barcino, Barcelona.
BARRIO DE LA ROSA, F. DEL (2021): «La prefijación “inexpresiva” en el español rural: verbos prefijados denominales con a-», RFE 101/1: 95-125.
BATLLORI, M. - PUJOL PAYET, I. (2012): «El prefijo a- en la formación de derivados verbales», E. MONTERO CARTELLE (ed.), Actas del VIII Congreso Internacional de Historia de la Lengua Española, Meubook, Santiago de Compostela, pp. 659-671.
BDTEA = Biblioteca Digital deTextos del Español Antiguo, Hispanic Seminary of Medieval Studies, Madison, 2015, 2017, 2020. https://www.hispanicseminary.org/ [31/07/2024].
BENÍTEZ CLAROS, R. (1959): «Clasificación de los cultismos», Archivum 9: 216-227.
BLANC, N. (1983): «Les stucateurs romains: Témoignages littéraires, épigraphiques et juridiques», Mélanges de l’École française de Rome. Antiquité 95.2: 859-907.
BORK, H. D. (1969): Die Familie von lateinisch quatere im Romanischen, Winter, Heidelberg.
BORMANS, S. (1862): «Le bon métier des tanneurs de la cité de Liége», Bulletin de la Société Liégeoise de Littérature Wallonne 5.1: 147-481.
BOUCHON, M. (1951): «Latin de cuisine», Archivum Latinitatis Medii Aevi 22.1: 63-76. https://doi.org/10.3406/alma.1951.2321.
BRANDT, E. (1927): Untersuchungen zum Römischen Kochbuche (Versuch einer Lœsung der Apicius-frage), Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, Leipzig.
BRÜCH, J. (1912): «Zu Meyer-Lübkes etymologischem Wörterbuch», ZRPh 36.5: 577-585.
BUSTOS GISBERT, E. DE (1986): La composición nominal en español, Universidad, Salamanca.
BUZZI, S. -CALÀ,I. (2017):«Lericette cosmetiche nelleenciclopedie medichetardoantiche», L. LEHMHAUS - M. MARTELLI (eds.), Collecting Recipes. Byzantine and Jewish Pharmacology in Dialogue, De Gruyter, Boston - Berlin, pp. 123-146.
CABALLERO, F. (1862): Cosa cumplida… solo en la otra vida. Diálogos entre la juventud y la edad madura, Mellado, Madrid.
CABRERA MORALES, C. (1992): «Las sibilantes medievales: reflexiones sobre el problema de la desonorización», Medievalia 11:1-18.
CACHO BLECUA, J. M. (2003): Juan Fernández de Heredia, De secreto secretorum, Universidad, Zaragoza.
CALÀ, I. (2020): «Some Cosmetic Recipes in Medical Texts of Late Antiquity: Treatments for the Face in the Libri Medicinales of Aetius Amidenus», Meridies. Estudios de historia y patrimonio de la Edad Media 11: 2-14.
CALERO LÓPEZ DE AYALA, J. L. (1987): Léxico alcarreño conquense: aproximación al estudio etnolingüístico de la comarca, Diputación, Cuenca.
CAM, M.-TH. (2001): Cetius Faventinus, Abrégé d’architecture privée, Les Belles Lettres, Paris.
CANO AGUILAR, R. (2008): «Historia interna del español: fonología y sistema gráfico / Interne Sprachgeschichte des Spanischen: Laut- und Schriftsystem», en G. ERNST et al., Romanische Sprachgeschichte / Histoire linguistique de la Romania. Ein internationales Handbuch zur Geschichte der romanischen Sprachen / Manuelinternational d ’histoire linguistique de laRomania, 3, De Gruyter, Berlin - New York, pp. 3062-3078.
CARACCIOLO, P. (1608): La gloria del cavallo, Giunti, Ciotti et al., Venetia.
CARREIRA, A. - CID, J. A. (1990): La vida y hechos de Estebanillo González, 2 vols., Cátedra, Madrid.
CASAS HOMS, J. M. (1962): La gaya ciencia de P. Guillén de Segovia. Transcripción de O. J. Tuulio, 1, CSIC, Madrid.
CGL = GOETZ. G. (1888-1923): Corpus Glossariorum Latinorum, 7 vols., Teubner, Lipsiae - Berolini.
«CHART[R]ES ET PRIVILÉGES de bon métier des Tanneurs de la Cité, Franchise, et Banlieuë de Liége», Chartes et priviléges des XXXII bons métiers de la Ville, Cité et Banlieuë de Liége, 2, [Liége], [1730], pp. 217-299.
CLAVERÍA NADAL, G. (2014): «La etimología en la duodécima edición del DRAE (1884)», M. P. GARCÉS GÓMEZ et al. (eds.), «Llaneza»: Estudios dedicados al profesor Juan Gutiérrez Cuadrado, Universidade, A Coruña, pp. 279-292.
CNRTL = Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales, CNRS - UMR ATILF - Nancy Université, 2005- https://cnrtl.fr/ [03/08/2024].
COLONNA, F. (1499): Hypnerotomachia Poliphili, Aldus Manutius, Venetiis.
CONTRERAS MARTÍN, A. - SHARRER, H. L. (2006): Lanzarote del Lago, Centro de Estudios Cervantinos, Alcalá de Henares.
CORDE = REAL ACADEMIA ESPAÑOLA, Corpus Diacrónico del Español. https://www.rae.es/banco-dedatos/corde [9/06/2024].
COROMINAS, J. - PASCUAL, J. A. (1984): Diccionario Crítico Etimológico Castellano e Hispánico, 1: A-CA, 2: CE-F, 3: G-MA, Gredos, Madrid [1ª ed.: 1980].
COROMINAS, J. - PASCUAL, J. A. (1985): Diccionario Crítico Etimológico Castellano e Hispánico, 4: ME-RE, Gredos, Madrid [1ª ed.: 1981].
COROMINAS, J. (1976): Diccionario crítico etimológico de la lengua castellana, 4 vols., Gredos, Madrid [3ª reimpr., 1ª ed. 1955-57].
COROMINAS, J. (1980): Diccionari etimològic i complementari de la lengua catalana, 1: A-BL, Barcelona, Curial.
COROMINAS, J. (1987): Breve diccionario etimológico de la lengua castellana, Gredos, Madrid [1ªed.: 1961].
COVARRUBIAS, S. DE (1611): Tesoro de la lengua castellana, o española, Luis Sánchez, Madrid.
CRUZ, J. DE LA (1627): Declaracion de las Canciones, que tratan del exercicio de amor entre el alma, y el Esposo Christo, Godefredo Schoevarts, Bruselas.
CUADERNOS MANCHEGOS 91, Año III (del 30-3 al 5-4-1987). Biblioteca Virtual de Castilla-La Mancha (CECLM - UCLM): https://ceclmdigital.uclm.es/viewer.vm?id=0002366184&page=1&search=〈=es&view=prensa [20/01/2025].
CUPELLONI, F. (2022):«I ricettari federiciani: appunti di lavoro», ZrP 138(4): 1055-1080. https://doi.org/10.1515/zrp-2022-0054.
CUPELLONI, F. (2023): «Una tradizione europea: i ricettari federiciani», G. FROSINI - S. LUBELLO (eds.), L’italiano del cibo, Carocci, Roma, pp. 68-72.
CYRURGIA (1519) = Cyrurgia Guidonis de Cauliaco et Cyrurgia Bruni,Teodorici, Rolandi, Lanfranci, Rogerii, Bertapalie, B. Venetus de Vitalibus, Venetiis.
DAUZAT, A. (1950): Phonétique et grammaire historiques de la langue française, Larousse, Paris.
DCVB = ALCOVER, A. M. - MOLL, F. DE B. (1968; 1953): Diccionari Català-Valencià-Balear: inventari lexicogràfic i etimològic de la llengua catalana, vol. 1: A-ARQ, Moll, Palma de Mallorca, [2ªed.; 1ª ed.: Alcover, 1930]; vol. 5: ENO-FORM, Miramar, Palma de Mallorca. https://dcvb.iec.cat/inici.asp [11/10/2024].
DEL VALLE, J. (1996): El trueque s/x en español antiguo: Aproximaciones teóricas, Niemeyer, Tübingen.
DELL = ERNOUT, A. - MEILLET, A. (2001): Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots, Klincksieck, Paris [reed. de 19594; 1ª ed.: 1932].
DHLE (1933-1936) = REAL ACADEMIA ESPAÑOLA, Diccionario histórico de la lengua española (1933-1936). https://apps2.rae.es/DH1936.html [07/07/2024].
DHLE (1960-1996) = REAL ACADEMIA ESPAÑOLA, Diccionario histórico de la lengua española (1960-1996). https://apps2.rae.es/DH.html [07/07/2024].
DÍAZ, L. (1997): La cocina del Quijote, Alianza, Madrid.
DICCIONARIO de la lengua castellana, tomo primero (1726): F. Del Hierro, Madrid.
DIEZ, F. (1853): Etymologisches Wörterbuch der romanischen Sprachen, Marcus, Bonn.
DRAE = REAL ACADEMIA ESPAÑOLA (2014), Diccionario de la Lengua Española, Espasa, Madrid. https://dle.rae.es/ [07/07/2024].
DUTTON, B. (1981): Gonzalo de Berceo, Obras completas V: El sacrificio de la Misa, La vida de Santa Oria, El martirio de San Lorenzo, Tamesis Books, London.
ECHAVE-SUSTAETA, J. DE (1982): «El Moretum, poema juvenil virgiliano», Anuario de Filología 8: 43-56.
ELIA, P. (1999): Juan de la Cruz, Declaración de las canciones que tratan del ejercicio de amor entre el alma y el esposo Cristo (Cántico espiritual), Textus, L’Áquila.
ERNST, G. et al. (2008): Romanische Sprachgeschichte / Histoire linguistique de la Romania. Ein internationales Handbuch zur Geschichte der romanischen Sprachen / Manuel international d ’histoire linguistique de la Romania, 3, De Gruyter, Berlin - New York. https://doi.org/10.1515/9783110211412.3.
ESCOBEDO RODRÍGUEZ, A. (2003): Vocabulario almeriense, Universidad, Almería.
ESPARZA TORRES, M. Á. (2009): «Datos editoriales para la investigación de las ampliaciones y correcciones de los diccionarios nebrisenses hasta 1800», RomGG 15.2: 161-186.
ESPINOSA MEDRANO, J. DE (1662): Apologético en favor de don Luis de Góngora, Juan de Quevedo y Zárate, Lima.
ESTEVE, J. (1489): Liber elegantiarum, De Paganinis, Venetiis.
FEIJOO, B. J. (1733): Theatro critico (sic) universal, o discursos varios en todo genero (sic) de materias..., 5, Viuda de Francisco del Hierro, Madrid.
FEW = WARTBURG, W. VON (1922-2002): Französisches Etymologisches Wörterbuch. Eine Darstellung des galloromanischen Sprachschatzes, 25 vols., Klopp et al., Bonn - Leipzig - Basel. https://lecteur-few.atilf.fr/index.php/site/index [20/12/2024].
FORCELLINI, E. (1965): Lexicon totius Latinitatis, 3: L-Q, secunda impressio anastatice confecta quartae editionis aa. 1864-1926, A. Forni, Bononiae.
FOUCHÉ, P. (1929): «Études de philologie hispanique», Revue hispanique: recueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans, catalans et portugais 77.171: 1-171.
FOUCHÉ, P. (1958): Phonétique historique du français, II: Les voyelles, Klincksieck, Paris.
FRADEJAS RUEDA, J. M. (1987): Moamín. Libro de los animales que cazan (Kitāb al-Ŷawariḥ), prólogo original M. ALVAR, Casariego, Madrid.
FRAGO GRACIA, J. A. (1983): «El reajuste fonológico del español moderno en su preciso contexto histórico: Sobre la evolución /š, ž/ > /x/», E. ALARCOS LLORACH et al. (eds.), Serta philologica F. Lázaro Carreter natalem diem sexagesimum celebranti dicata I: Estudios de lingüística y lengua literaria, Cátedra, Madrid, pp. 219-230.
FRAGO GRACIA, J. A. (1985): «Valor histórico de las alternancias grafémicas en los fonemas del orden velar», RFE 65.3/4: 273-304.
FREYLAS, A. DE (1606): Conocimiento, curacion, y preservacion (sic) de la peste, Díaz de Montoya, Jaén.
GARCÍA DE DIEGO, V. [1955]: Diccionario etimológico español e hispánico, S.A.E.T.A, Madrid, s.a.
GARCÍA DE DIEGO, V. (1961): Gramática histórica española, Gredos, Madrid.
GARCÍA HERNÁNDEZ,B.(1978):«Relaciones clasemáticasen el sistema preverbial latino», SPhS 1: 147-158.
GARCÍA HERNÁNDEZ, B. (1980): Semántica estructural y lexemática del verbo, Avesta, Reus.
GARCÍA MATEOS, R. (2022): Comer, beber y contar: historias arrimadas a la cocina de la necesidad, Arola, Tarragona.
GARCÍA RODRÍGUEZ, J. C. (2017): La cocina sanluqueña: historia, modos y sabores, Almuzara, Córdoba.
GARCÍA SOLALINDE, A. (1922): Berceo, I: Milagros de Nuestra Señora, Ediciones de La Lectura, Madrid.
GARCÍA TURZA, C. (1992): «Gonzalo de Berceo, Los Milagros de Nuestra Señora», en I. URÍA (coord.), Gonzalo de Berceo, Obra completa,edición: B. DUTTON - A. RUFFINATTO - P.TESAURO - I. URÍA - G. GARCÍA TURZA - G. ORDUNA - N. SALVADOR - P. M. CÁTEDRA - M. GARCIA; estudios: E. ALARCOS LLORACH et al., Espasa-Calpe, Madrid, pp. 553-795.
GÁZQUEZ EXPÓSITO, A. - GUIL MATARÍN, E. M. (2008): «Patrimonio gastronómico de la Alpujarra», A. GARCÍA LORCA - A. S. MATARÍN GUIL (eds.), La Alpujarra oriental. La gran desconocida, Universidad, Almería, pp. 85-94. GDLI = BATTAGLIA, S. (1995): Grande Dizionario della Lingua Italiana, 7 (GRAV-ING) (19721); 14 (PARA-PY) (19881), UTET, Torino. https://www.gdli.it/ [13/09/2024].
GÓMEZ AGUADO, E. (1992): Francisco del Rosal, Diccionario etimológico: Alfabeto primero de origen y etimología de todos los vocablos originales de la lengua castellana, CSIC, Madrid.
GÓMEZ ARAGÓN, A. (2008): «Informe previo Comarca Sierra de Segura (Jaén)», Atlas del patrimonio inmaterial de Andalucía, Junta de Andalucía, [s. l.], https://repositorio.iaph.es/bitstream/1-1532/332109/1/ATLAS_FASE0_COMARCA_45_SIERRADESEGURA_INFORME_COMARCAL_PREV.pdf [02/09/2024].
GÓMEZ CAMACHO, A. (1992): El culto sevillano de Juan de Robles, Universidad, Sevilla.
GONZÁLEZ DE HEREDIA, F. (2015): El estado de las gastronomías. Su historia y las recetas de antes y de siempre, Nobel, Oviedo.
GONZÁLEZ TURMO, I. (1997): Comida de rico, comida de pobre. Evolución de los hábitos alimenticios en el Occidente andaluz (siglo XX), Universidad, Sevilla [2ª ed., 19951].
GRACIÁN, B. (1657): El Criticón, tercera parte. En el invierno de la vejez, De Val, Madrid.
GRADIT = DE MAURO,T. (1999-2007): Grande Dizionario Italiano dell’Uso, 6 vols. + 2 suppl., UTET, Torino (vol. 5 [POM-SE], 1999-2000).
GRANDGAGNAGE, CH. - SCHELER, A. (1980): Dictionnaire Étymologique de la langue wallonne, Suite et fin du tome II, Librairie Européenne C. Muquardt, Bruxelles («Glossaire de l’ancien wallon», pp. 545-646).
GREER, M. R. (2000): P. Calderón de la Barca, Basta callar, Dovehouse, Ottawa.
GREGORIO ARRIAGA, C. DE (2016): Costumbres y Cocina Manchega, Biblioteca de Autores Manchegos, Diputación, Ciudad Real [2ª ed.].
GREWE, R. - SOBERANAS, A.-J. - SANTANACH (2009): Llibre de Sent Soví. Llibre de totes maneres de potatges de menjar. Llibre de totes maneres de confits, Barcino, Barcelona.
GROCOCK, CH. - GRAINGER, S. (2006): Apicius: a Critical Edition With An Introduction and An English Translation of the Latin Recipe Text Apicius, Prospect Books, Totnes.
HAMLIN, C. M. (2018): «La configuración tipológica de “La abadesa preñada” de Berceo y su relación con la tradición apócrifa», RFE 98.2: 371-396. https://doi.org/10.3989/rfe.2018.013.
HERRERA, G. A. DE (1513): Obra de agricultura, Guillén de Brocar, Alcalá de Henares.
HERRERA, M. T. - SÁNCHEZ, M. N. (2000): Anónimo, Libro de los caballos, Universidad, Salamanca.
HERRERA, M. T. (2015): Teodorico Borgognoni, Cirugía, (Granada, Universitaria, BHR/Caja MS-1-033), en BDTEA: Textos Médicos Españoles. https://www.hispanicseminary.org/.
JONCKBLOET, W. J. A. (1854): Guillaume d’Orange. Chansons degeste des XI e et XII e siècles, I, Nyhoff, La Haye.
JUD, J. (1925): «Problèmes de géographique linguistique romane», RLiR 1: 181–236.
JULIÁ MARTÍNEZ, E. (1951): Jacinto Alonso Maluenda I: Cozquilla del gusto, CSIC, Madrid.
KASTEN, L. A. - NITTI, J. J. - JONXIS-HENKEMANS, W. (2015): Estoria de España II, BDTEA: Obra en prosa de Alfonso X El Sabio. https://www.hispanicseminary.org/.
LAZAR, M. (1965): Almerich, Arcidiano de Antiochia, La fazienda de Ultra Mar. Biblia romanceada et itinéraire biblique en prose castillane du XII E siècle, Universidad, Salamanca.
LEI = PFISTER, M. (1987): Lessico Etimologico Italiano, II9 (albus - apertura), Reichert, Wiesbaden (LEI Digitale: https://online.lei-digitale.it/ [04/08/2024]).
LESCURE BERUETE, L. F. (2005): Diccionario gastronómico. Términos, refranes, citas y poemas, Vision Net, Madrid.
LEW = WALDE, A. - HOFMANN, J. B. (1938): Lateinisches Etymologisches Wörterbuch, Erster Band: A-L, C. Winter, Heidelberg.
LIECHTENHAN, E. - NIEDERMANN, M. (1968): Marcelli De medicamentis liber, J. KOLLESCH - D. NICKEL, (trads.), 2 vols., Teubner, Berlin (CML V).
LITTLEFIELD, M. (1983): Biblia romanceada I.I.8. The 13th Century Spanish Bible Contained in Escorial MS I.I.8, en BDTEA: Textos bíblicos españoles. https://www.hispanicseminary.org/.
LITTRÉ, E. (1873): Dictionnaire de la langue française, 1: A-C, Hachette, Paris. https://www.littre.org/[22/11/2024].
LLOYD, P. M. (1993): Del latín al español. I: Fonología y morfología históricas de la lengua española. Versión española de Adelino Álvarez Rodríguez, Gredos, Madrid.
LÓPEZ VILLAR, R. (2013-): Enciclopedia de las Gastronomías Tradicionales Españolas. https://defuegosybrasas.blogspot.com/?m=0 [01/09/2024].
LÓPEZ VILLAR, R. (2023): «Confieso que he pecado (VI): los ajos», Plazabierta, 15/07/2023. https://plazabierta.com/confieso-que-he-pecado-vi-los-ajos/ [01/09/2024].
LÓPEZ VILLAR, R. (2024): «Del ajoarriero al atascaburras: respuesta a Rosa Tovar», Plazabierta, 02/09/2024. https://plazabierta.com/del-ajoarriero-al-atascaburras-respuesta-a-rosa-tovar/[02/09/2024].
LSJ = LIDDELL, H. G. - SCOTT, R. - JONES, H. S. - MCKENZIE, R. (1996): A Greek-English Lexicon, with a Revised Supplement [9ª ed.], Clarendon Press, Oxford.
LUJÁN, N. - PERUCHO, J. (2003): El libro de la cocina española. Gastronomía e historia, Tusquets, Barcelona [19701].
LUONGO, S. (2023): «Dal miraculum al milagro: La abadesa preñada di Gonzalo de Berceo», Carte Romanze 11/1: 65-102.
MALKIEL, Y. (1945): «The Etymology of Hispanic que(i)xar», Language 21.3: 142-183.
MARCET RODRÍGUEZ, V. J. (2010): «De nuevo sobre los usos y valores de la grafía h en la escritura medieval leonesa», M. T. ENCINAS MANTEROLA et al. (eds.), Ars Longa. Diez años de AJIHLE, 1, Voces del Sur, Buenos Aires, pp. 63-80.
MARDEN, CH. C. (1928): Cuatro poemas de Berceo (Milagros de la iglesia robada y de Teófilo, y vidas de santa Oria y de san Millán). Nuevo manuscrito de la Real Academia Española, Hernando, Madrid (RFE, Anejo IX).
MARDEN, CH. C. (1929): Berceo. Veintitrés milagros. Nuevo manuscrito de la Real Academia Española, Hernando, Madrid (RFE, Anejo X).
MARDEN, CH. C. (1930): «Berceo’s Martirio de San Lorenzo, from an Unpublished Manuscript», PMLA 45: 501-515.
MARINER BIGORRA, S. (1976): Latín vulgar, I, UNED, Madrid.
MARTELLOTTI, A. (2005): I ricettari di Federico II. Dal Meridionale al Liber de coquina, Olschki, Firenze.
MARTÍN, J.-L. - LINAGE CONDE, A. (1987): Religión y sociedad medievales. El catecismo de Pedro de Cuéllar (1325), Junta de Castilla y León, Salamanca.
MENÉNDEZ PIDAL, R. (1920): «Notas para el léxico románico», RFE 7: 1-36.
MENÉNDEZ PIDAL, R. (1980): Orígenes del español. Estado lingüístico de la Península Ibérica hasta el siglo XI [9ª ed.], Espasa, Madrid (1ª ed.: 1926).
MENÉNDEZ PIDAL, R. (1994): Manual de gramática histórica española [22ª ed.], Espasa-Calpe, Madrid [19041].
MESEGUER FERNÁNDEZ, J. (1963 - 1964): Diálogos familiares de la agricultura cristiana, 5 vols., Atlas, Madrid.
MICHA, A. (1978-1983): Lancelot, roman en prose du XIII e siècle, 9 vols., Droz, Genève.
MINSHEU, J. (1617): Vocabularium Hispanicolatinum et Anglicum copiosissimum…, I. Browne, London (15991).
MLW = Mittellateinisches Wörterbuch bis zum ausgehenden 13. Jahrhundert, Beck, München, 1959-. https://www.woerterbuchnetz.de/MLW?lemid=B02102 [31/07/2024].
MORENO MORENO, M. A. (2007): Diego de Guadix. Diccionario de arabismos. Recopilación de algunos nombres arábigos, Universidad, Jaén.
MORIN, Y. CH. (2008): «Histoire interne du français: Histoire des systèmes phonique et graphique du français», en G. ERNST et al., Romanische Sprachgeschichte / Histoire linguistique de la Romania. Ein internationales Handbuch zur Geschichte der romanischen Sprachen / Manuel international d ’histoire linguistique de la Romania, 3, De Gruyter, Berlin - New York, pp. 2907-2926.
MOUSSY, C. (2005): La composition et la préverbation en latin (Lingua Latina 8), Presses de l’Université Paris-Sorbonne, Paris.
MULON, M. (1971): «Deux traités inédits d’art culinaire médiéval», Bulletin philologique et historique (jusqu’à 1610) du Comité des Travaux historiques et scientifiques. Année 1968, 1, Bibliothèque Nationale, Paris, pp. 369-435.
NEBRIJA, E. A. DE (1495?): Vocabulario español-latino (dictionum hispanarum in latinum sermonem translatio), Salmanticae.
NEBRIJA, E. A. DE (1581): Dictionarium. Ex Hispaniensi in Latinum sermonem Aelio Antonio Nebrissensi interprete, Nepotis sui diligentia nunc permultis demum vocibus, locutionumque formulis locupletatum, A. A. Nebrissensis, Antiquariae.
NTLLE = REAL ACADEMIA ESPAÑOLA, Nuevo tesoro lexicográfico de la lengua española, https://www.rae.es/obras-academicas/diccionarios/nuevo-tesoro-lexicografico-0 [26/06/2024].
NÚÑEZ DE ORIA, F. (1572): Aviso sanidad, Cusin, Madrid.
OLSON, K. (2009): «Cosmetics in Roman Antiquity: Substance, Remedy, Poison», ClassicalWorld 102.3: 291-310.
PALACIOS SOLER, R. (1987):«Caracterización del habla dela Sierra del Segura», Al-Basit. Revista de Estudios Albacetenses 21: 97-131.
PASCUAL PLA, J. L. (1986): La circulación monetaria en el reino de Valencia, 1220-1270, Ayuntamiento, Vinaròs.
PELÁEZ, E. (2024): «Ajopollo, el majado con historia para hacer mil platos en un pispás», El País. El Comidista, 20/01/2024. https://elpais.com/gastronomia/el-comidista/2024-01-20/ajopollo-el-majado-con-historia-para-hacer-mil-platos-en-un-pispas.html [08/09/2024].
PÉREZ DE URBEL, J. (1930): «Manuscritos de Berceo en el Archivo de Silos», Bull. Hisp. 32.1: 5-15.
PHARIES, D. - FISCHER-DORANTES, E. (2024): Diccionario etimológico e histórico de los prefijos de la lengua española, De Gruyter, Berlin - Boston.
PIEL, J. M. (1950): «Apontamentos de etimologia portuguesa», AIL 4: 228-236.
PINEDA, J. DE (1589): Primera parte de los treynta y cinco dialogos familiares de la agricultura Christiana ..., Adurça y López, Salamanca.
PORCEL LÓPEZ, E. (2012): Cocina granadina de siempre, Vita Brevis, [s. l.].
PRADO PASTOR, I. (1974): Crónica agustina de Bernardo de Torres, 1, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Lima.
PRIEBSCH, J. (1895): «Altspanische Glossen», ZrP 19.1: 1-40.
QUESADA, F. (2017): Las cosas claras y el chocolate espeso: Historias, curiosidades y anécdotas gastronómicas, Cultiva Libros, Madrid.
RAMONEDA, A. (1980): Gonzalo de Berceo. Signos que aparecerán antes del Juicio Final. Duelo de la Virgen. Martirio de San Lorenzo, Castalia, Madrid.
RECASENS I VIVES, D. (2017): Fonètica històrica del català (Biblioteca Filològica 80), Institut d’Estudis Catalans, Barcelona.
RÉGNIER,C.(2007):Aliscans. Présentation et notes deJ. SUBRENAT.Traduction revue parA.etJ. SUBRENAT, Champion, Paris, 2007.
REIFFERSCHEID, A. - WISSOWA, G. (1890): Quinti Septimi Florentis Tertulliani Opera, CSEL 20, 1, F. Tempsky - G. Freytag, Pragae - Vindobonae - Lipsiae.
REW = MEYER-LÜBKE, W. (1911): Romanisches Etymologisches Wörterbuch, Winter, Heidelberg.
RIBBECK, O. (1868): P. Vergili Maronis Opera, IV: Appendix Vergiliana, Teubner, Lipsiae.
RÍOS, A. (1986):«Garlic: a Kitchen Amulet»,T. JAINE (ed.), Oxford Symposium on Food and Cookery 1984 & 1985: Cookery: Science, Lore and Books. Proceedings, Prospect Books, London, pp. 162-174.
RODRÍGUEZ-NAVAS Y CARRASCO, M. (1918): Diccionario General y Técnico Hispanoamericano, Centro de Cultura Hispanoamericana, Madrid.
RUIZ GIJÓN, R. (1965): «Estudio de la alimentación de los trabajadores españoles», Anales RANM 82.3: 401-409.
SAAVEDRA FAJARDO, D. - NUÑEZ DE CASTRO, A. (1678): Corona Gothica, Castellana y Austriaca, Parte segunda, Juan Bautista Verdussen, Amberes.
SACHS, G. (1936): El libro de los caballos.Tratado de albeitería del siglo XIII, Centro de Estudios Históricos, Madrid (Revista de Filología Española: Anejo XXIII).
SALAS BARBADILLO,A. G. DE (1635): Coronas del Parnaso y Platos de las Musas, Imprenta del Reino, Madrid.
SAN MARTÍN MONTILLA, C. - RAMOS LIZANA, M. (1997): Con pan, aceite y vino. La tríada mediterránea a través de la historia, GEU, Granada.
SÁNCHEZ PRIETO, P. (2002a): Alfonso X, General Estoria, Quinta parte, Universidad, Alcalá de Henares.
SÁNCHEZ PRIETO, P. (2002b): Alfonso X. Estoria de Espanna que fizo el muy noble rey don Alfonsso, fijo del rey don Fernando et de la reyna donna Beatriz, Universidad, Alcalá de Henares.
SANTANACH, J. - BARRIERAS, M. - RIERA, A. - BANEGAS, R. A. (2014): Llibre de Sent Soví, Barcino, Barcelona.
SANTANACH, J. - BARRIERAS, M. - RIERA, A. - FUNDACIÓ ALÍCIA (2015): Llibre d’aparejar de menjar, Barcino, Barcelona.
SCHNEIDER, I. G. (1808): Marci Vitruvii Pollionis de architectura libri decem, Tomus tertius commentariorum partem posteriorem tenens, G. J. Göschen, Lipsiae.
SCONOCCHIA, S. (2020): Scribonii Largi Compositiones, De Gruyter, Berolini (CML II.1).
STOTZ, P. (1996): Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters, 3: Lautlehre, C. H. Beck, München.
TALLGREN, O. J. (1907): La Gaya o consonantes de Pero Guillén de Segovia, Manuscrito inédito del siglo XV. Estudios sobre La Gaya de Segovia, tesis doctoral, Kirjapaino-Osakeyhtiö Sana, Helsinki.
TDHLE = REAL ACADEMIA ESPAÑOLA, Tesoro de los diccionarios históricos de la lengua española: https://www.rae.es/tdhle/ [15/11/2024].
TESAURO, P. (1971): Gonzalo de Berceo, Martirio de San Lorenzo, Liguori, Napoli.
ThlL = 1900-, Thesaurus linguae Latinae, Bayerische Akademie der Wissenschaften, Teubner - Saur - De Gruyter, Stuttgart - Leipzig - München - Berlin.
THOMAS, B. E. (1937): A Concordance to the Works of Gonzalo de Berceo, 1 [tesis doctoral], University of Wisconsin, Madison.
THOMAS, F. (1938): Recherches sur le développement du préverbe latin ad-, Klincksieck, Paris.
TORO Y GISBERT, M. DE (1920): «Voces andaluzas (o usadas por autores andaluces) que faltan en el diccionario de la Academia Española», Rev. Hisp. 49: 313-647.
TORRES, J. (1996): «Alear, aleación, lex y otros términos conexos en la Romania medieval», Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca 5: 129-150.
TREVIÑO, S. N. (1936): «Versos desconocidos de una comedia de Calderón», PMLA 52: 682-704.
TURNÈBE, A. (1604): Aduersariorum libri XXX in quibus variorum auctorum loca intricata explicantur, obscura dilucidantur, et vitiosa restituuntur, Petrus Quercetanus, Aureliopoli.
URÍA, I. (coord.) (1992): Gonzalo de Berceo, Obra completa, edición: B. DUTTON - A. RUFFINATTO - P. TESAURO - I. URÍA - G. GARCÍA TURZA - G. ORDUNA - N. SALVADOR - P. M. CÁTEDRA - M. GARCIA; estudios: E. ALARCOS LLORACH et al., Espasa-Calpe, Madrid.
VAAN, M. DE (2008): Etymological Dictionary of Latin and the Other Italic Languages, Brill, Leiden - Boston (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series 7).
VÄÄNÄNEN, V. (1985): Introducción al latín vulgar, Gredos, Madrid (trad. esp.; 19681).
VAL ÁLVARO, J. F. (1999): «La composición», I. BOSQUE - V. DEMONTE (dirs.), Gramática descriptiva de la lengua española, 3: Entre la oración y el discurso. Morfología, RAE, Espasa, Madrid, pp. 4757-4842.
VEGA, L. A. DE (1967): Guía gastronómica de España, Editora Nacional, Madrid [2ª ed.].
WASZINK, J. H - WINDEN, J. C. M. VAN (1987): Tertullianus. De idolatria, Brill, Leiden.
ZEROLO, E. et al. (1895): Diccionario enciclopédico de la le lengua castellana, I: A-G, Garnier, París.
ZINK, G. (1986): Phonétique historique du français. Manuel pratique, PUF, Paris.
Derechos de autor 2025 Fortunatae

Esta obra está bajo licencia internacional Creative Commons Reconocimiento-NoComercial-SinObrasDerivadas 4.0.
Los autores conservan los derechos de autor y garantizan a la revista el derecho de ser la primera publicación del trabajo al igual que licenciarlo bajo una Creative Commons Attribution License que permite a otros compartir el trabajo con un reconocimiento de la autoría del trabajo y la publicación inicial en esta revista.
Los autores pueden establecer por separado acuerdos adicionales para la distribución no exclusiva de la versión de la obra publicada en la revista (por ejemplo, situarlo en un repositorio institucional o publicarlo en un libro), con un reconocimiento de su publicación inicial en esta revista.


